“İtaat ettiğinin farkında değilken kim itaatsizlik edebilir?”
“Akıldışı otorite, güç kullanmak veya telkin vermek zorundadır, çünkü engelleme özgürlüğü olan hiç kimse kendini kullandırtmaz.”
“Hiç abartısız söylenebilir ki insan türünün ürettiği mükemmel düşünceler, dünyaya asla bugünkü kadar çok yayılmamıştı; öte yandan bu düşünceler hiçbir zaman bugün olduklarından daha az etkili değillerdi.”
“Ekonomik sistemimiz insanı, maddi yönden zenginleştirirken insanî yönden yoksullaştırmıştır.”
***
Erich Fromm’un dört kısa makalesinden oluşan ‘İtaatsizlik Üzerine’ adlı kitabı, itaatsizlik ve özgürlük arasındaki ilişkiyi irdeliyor.
İtaatsizliğin yaşamımıza yerleşip kaldığını savunan Fromm, uygarlığın sonunu getirecek şeyin de tam tersini yapmak olabileceğini öne sürüyor: “İnsanlık tarihini başlatan şey itaatsizlikti, bunu bitirecek şey pekâlâ da itaat etmek olabilir.”
Ama kuralsızlığı savunuyor diyemeyiz Fromm için, her itaatsizliği özgürlük için atılan anlamlı adımlar olarak görmüyor kendisi ve bunu da şu sözlerle ifade etmekten çekinmiyor: “Asilikten bahsetmiyorum, devrimcilikten bahsediyorum.”
Peygamberlere ve rahiplere de eserinde değinen Fromm, peygamberlerin savunduğu fikirleri yaşarken, rahiplerin sadece uygulayıcı olduğunu belirtir, yani rahiplerin, savundukları fikirleri hayatlarına tam anlamıyla yerleştiremeyebileceklerini anlatmaya çalışır.
Fromm, bu düşüncesini gerçek hayata uygulayarak, bilinenin, hissedilmeden yaşanmasının yanlışlığını gözler önüne serer.
Bu makalelerde göze çarpan bir diğer konu da sosyalizmdir. Kendisi de çağdaşları gibi bir dönem sosyalizmden etkilenmiştir, ancak sosyalizmin sadece kurallarla ayakta kaldığı ve samimiyetle hayatlara uygulanmadığını söyler. Bu uğurda da hümanist sosyalizmi öne sürer, kurallarından ve işleyişinden bahseder.
Hümanist sosyalizm konusunda da şunu söyleyebilirim, kökenini sosyalizmden alır, ancak daha hümanisttir yaşama uyarlanış konusunda. İnsanlar üzerinden bir kıyaslama yapmak gerekirse, parayı değil de emeği kıstas alır.
Son olarak da her türlü telkini reddedip üst kademenin alta egemen olma çabası yerine, alt kademelerin birleşip karar almasını savunur.
(Erich Fromm, İtaatsizlik Üzerine, çev. Nurdan Soysal, Say Yayınları: 2018, 5. Basım)
